Πένθος και απώλεια: Είδη και στάδια του πένθους.

 Από την Χριστίνα Καρανικόλα, Κλινική Ψυχολόγο & Εθελόντρια milamou.gr

Είναι σημαντικό να αναφερθούν τα τρία είδη πένθους που αφορούν στο φυσιολογικό, το παθολογικό και το ψυχιατρικό πένθος. Συγκεκριμένα, το φυσιολογικό πένθος αναφέρεται στη συνειδητοποίηση και την αποδοχή της απώλειας και την εκδήλωσή του σε όλους τούς τομείς της ζωής του ατόμου. Σχετίζεται με την επίγνωση της οριστικοποίησης της απώλειας και με μία σειρά από επιπτώσεις στις διάφορες σφαίρες της λειτουργικότητας του ατόμου, τη γνωστική, τη συναισθηματική, την κοινωνική και τη σωματική.

Σε αντίθεση με το φυσιολογικό πένθος, το παθολογικό πένθος σχετίζεται με την άρνηση της προσαρμογής στη νέα κατάσταση και την απροθυμία ενσωμάτωσης της οδυνηρής εμπειρίας στην καθημερινότητα του ατόμου. Το παθολογικό πένθος δεν έχει γίνει αντικείμενο επεξεργασίας με αποτέλεσμα να παραμένει ανοιχτό και να μην επιλύεται. Το γεγονός αυτό εκφράζεται μέσα από έμμονες σκέψεις γύρω από τον εκλιπόντα και μειωμένη λειτουργικότητα στην καθημερινή του ζωή. Επιπρόσθετα, συχνά το άτομο ασχολείται διαρκώς με το περιστατικό της απώλειας στην οποία καλείται να ανταπεξέλθει, αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο τα επίπεδα άγχους που βιώνει.

Ενώ το παθολογικό πένθος περιγράφει μια γενικότερα διαστρεβλωμένη αντιμετώπιση του θανάτου πού εκδηλώνει το άτομο, το ψυχιατρικό πένθος αφορά σε συγκεκριμένη ψυχιατρική συμπτωματολογία που μπορεί να εκδηλώσει, όπως για παράδειγμα ψυχαναγκασμού, επιθετικότητα ως προς τον εκλιπόντα και καταθλιπτικά συμπτώματα. Χωρίζεται σε διάφορες κατηγορίες παραδείγματος χάριν, το υστερικό πένθος, όπου τα άτομα υφίσταν ται συμπτώματα ταύτισης με τον εκλιπόν τα, το ιδεοψυχαναγκαστικό πένθος όπου το άτομο αναπτύσσει μια σειρά από ιδεοψυχαναγκασμούς και καταναγκασμούς ανάλογους με το στρεσογόνο συμβάν που βιώνει (μπορεί για παράδειγμα να επιδίδεται σε καταναγκαστικές κινήσεις, να μη θέλει να μπει στο αυτοκίνητο, στον ανελκυστήρα κ.τ.λ.). Το μανιακό πένθος, όπου αναπτύσσονται συναισθήματα επιθετικότητας απέναντι στον εκλιπόντα, και το μελαγχολικό πένθος, όπου ο πενθών βιώνει την απώλεια ως κάτι γενικευμένο, συμπεριλαμβανομένης της απώλειας της καλής εσωτερικής εικόνας εαυτού που διαθέτει.

Το γεγονός της απώλειας ακολουθεί η διαδικασία του πένθους, η οποία έχει σαν στόχο την επεξεργασία της απώλειας και τη σταδιακή αποδοχή της από το άτομο. Η προετοιμασία αυτή περιλαμβάνει μια σειρά από διεργασίες που αποτελούν τα στάδια τον πένθους. Οι διεργασίες του πένθους στοχεύουν στην ενσωμάτωση της απώλειας στη ζωή του πενθούντα και την πλήρη αποδοχή της, με σκοπό την αναδιοργάνωση της ζωής του ατόμου και τη συνέχιση της καθημερινής πραγματικότητας, χωρίς να σκέφτεται την απώλεια ως γεγονός που καθορίζει την ύπαρξή του. Μέσα από αυτή την εμπειρία το άτομο έχει τη δυνατότητα να επεξεργαστεί το στρεσογόνο συμβάν της αλλαγής στη ζωή του και να την αναπροσαρμόσει, ανάλογα με τις συνέπειες που αυτό επιφέρει. Ωστόσο, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι αυτές οι διεργασίες δεν αναπτύσσονται με τη συγκεκριμένη ακολουθία για το κάθε άτομο. Είναι, δηλαδή, πιθανό το κάθε άτομο να εκφράζει διαφορετικά το πένθος του και να διέρχεται από τα στάδια του πένθους με διαφορετική σειρά ή και ενίοτε να παλινδρομεί σε κάποια από αυτά.

Πέραν του διαχωρισμού του πένθους με βάση τις αντιδράσεις του ατόμου και τον τρόπο έκφρασης των συναισθημάτων του, μια άλλη περιγραφή του πένθους διακρίνει κατηγορίες με βάση τη διάσταση του χρόνου. Συγκεκριμένα διακρίνονται τρεις κατηγορίες, το αναβλητικό, το οποίο αφορά σε μια ασυνείδητη άρνηση της πραγματικότητας, το ανεσταλμένο πένθος, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη σωματοποίηση των συναισθημάτων που συνδέονται με το πένθος, όπως για παράδειγμα τη θλίψη, και το οποίο εκδηλώνεται συνήθως στα παιδιά, και τέλος, το χρόνιο πένθος, όπου παρατηρούνται αντιφατικά συναισθήματα αναφορικά με τον εκλιπόντα.

 

Τα στάδια του πένθους

Τα στάδια αυτά αναφέρθηκαν για πρώτη φορά από την ψυχίατρο Kubler- Ross το 1969 στο βιβλίο της ‘On Death and Dying’ και από τότε ορίστηκαν ως τα πέντε στάδια του θανάτου (DiMatteo & Martin, 2011). Σύμφωνα με την Kubler- Ross η πρώτη φάση που περνάει το άτομο είναι της άρνησης, σε αυτό το στάδιο το άτομο αρνείται να κατανοήσει και να δεχθεί την παρούσα κατάσταση. Το άτομο κατακλύζεται από άγχος και ανησυχία, η διεργασία αυτή γίνετε είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα. Πρέπει να σημειωθεί ότι συχνά το άτομο καθηλώνεται στο συγκεκριμένο στάδιο και δεν προχωράει στα επόμενα.

Το δεύτερο στάδιο που συνήθως περνάνε είναι του θυμού και της οργής. Το άτομο έχει συνειδητοποιήσει ότι δεν μπορεί να κάνει κάτι διαφορετικό και ότι δεν έχει άλλη επιλογή παρά μόνο να αποδεχθεί την πραγματικότητα. Αποτέλεσμα της αποδοχής αυτής είναι ο θυμός που διακατέχει το άτομο και είναι οργισμένος με οποιοδήποτε πρόσωπο του οικογενειακού ή του ιατρικού περιβάλλοντος του.

Το τρίτο στάδιο είναι της διαπραγμάτευσης, στο στάδιο αυτό το άτομο συμβιβάζεται με την ιδέα του θανάτου και νιώθει άγχος για όλα τα γεγονότα που προηγήθηκαν στη ζωή του και ιδιαίτερα για τις πράξεις του. Μπαίνει στη διαδικασία να αλλάξει σαν άνθρωπος σε όσο χρόνο του απομένει και προσπαθεί να τακτοποιήσει όλες τις εκκρεμότητες του.

Το τέταρτο στάδιο που περιγράφει η ψυχίατρος είναι της κατάθλιψης. Σε αυτό το στάδιο το άτομο απομονώνεται διότι συνειδητοποιεί πλήρως την κατάσταση του και είναι θλιμμένο, αποσύρεται από τις κοινωνικές επαφές, δεν έχει ενέργεια να ανταπεξέλθει στην καθημερινότητα του και αντιμετωπίζει διατροφικές διαταραχές αλλά και προβλήματα ύπνου. Με αυτό τον τρόπο θεωρεί ότι αποσυνδέεται με τα πρόσωπα του οικογενειακού και φιλικού του περιβάλλοντος. Οι αντιδράσεις αυτές προμηνύουν την αποδοχή του θανάτου (DiMatteo & Martin, 2011).

Το πέμπτο και τελευταίο στάδιο που διαπερνά το άτομο είναι της αποδοχής. Αυτό το στάδιο το άτομο που πεθαίνει μπορεί να το περάσει πριν ακόμη εισέρθουν σε αυτό τα άτομα του οικογενειακού περιβάλλοντος που πενθούν για αυτό. Σε αυτή τη φάση το άτομο δεν νιώθει τίποτα, δεν έχει συναισθήματα απλά υπάρχει απόλυτη ηρεμία. Έχει συμβιβαστεί πλέον με την ιδέα του θανάτου και ουσιαστικά τον περιμένει (DiMatteo & Martin, 2011). Συγκεκριμένα, το άτομο θα πρέπει να βοηθηθεί να μετασχηματίσει τη σχέση με τον εκλιπόντα και να τη δει μέσα από μια νέα προοπτική, και όχι να αποσυνδεθεί τελείως από αυτόν. Διαμέσου του συναισθηματικού επαναπροσδιορισμού με τον αποθανόντα, το άτομο μεταβαίνει σε ένα νέο στάδιο, έχοντας διαπραγματευτεί το γεγονός της απώλειας και έχοντας αναπτύξει τις προϋποθέσεις για τη μετάβαση αυτή.

Η Kubler- Ross έδωσε ιδιαίτερη έμφαση σε αυτή τη διεργασία του πένθους και από τον ασθενή που βρίσκεται στο τελικό στάδιο αλλά και από τον πενθούντα. Αναφέρει επίσης πως τα στάδια αυτά δεν εφαρμόστηκαν μόνο σε ασθενείς αλλά και σε άτομα που βίωναν διαφορετικού είδους απώλειες όπως, η απώλεια της εργασίας, η στέρηση από τα ναρκωτικά και το διαζύγιο. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί ότι τα στάδια αυτά δεν είναι απαραίτητο να τα περάσει το άτομο με την ίδια σειρά που αναφέρθηκαν αλλά ούτε και να τα περάσει και όλα. Το πιο σύνηθες είναι να βιώσουν δύο από τα προαναφερθέντα.

 

Χριστίνα Καρανικόλα

Κλινική Ψυχολόγος

MCs Κλινική & Κοινοτική Ψυχολογία