Πένθος και παιδί: οδηγός για τους γονείς

Από την Μαρία Γρηγοριάδου, Εθελόντρια Ψυχολόγο milamou.gr

 

Η απώλεια είναι ένα ζήτημα «πανταχού παρόν», ένα ζήτημα που όλοι θα αντιμετωπίσουμε αργά ή γρήγορα. Ο θάνατος ως η πιο μόνιμη μορφή απώλειας είναι ένα γεγονός που κρύβει έντονη συναισθηματική ένταση. Και λέω κρύβει γιατί πολλοί άνθρωποι νιώθουν την ανάγκη να κρύψουν τα συναισθήματά τους και να τα θάψουν μαζί με τον νεκρό. Τι γίνεται όμως για τους ανθρώπους που πενθούν την απώλεια ενός συγγενικού προσώπου αλλά πρέπει να λάβουν υπόψιν τους και αυτούς που μένουν πίσω; Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν οι γονείς. Οι γονείς, πέρα από το πένθος που αντιμετωπίζουν οι ίδιοι τους, καλούνται να είναι εκεί και για το πένθος που θα αντιμετωπίσουν τα παιδιά τους. Ένα από τα ερωτήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι γονείς με μικρά παιδιά μετά από μια σημαντική οικογενειακή απώλεια είναι το πώς θα μεταφέρουν το γεγονός αυτό στο παιδί τους. Για να αναλύσουμε το ζήτημα αυτό, είναι σημαντικό να μιλήσουμε ανοιχτά για τον θάνατο και το πένθος.

 

Στην πρώτη γραμμή μπαίνουν οι ενήλικες οι οποίοι ενημερώνονται πρώτοι για την απώλεια και είναι αυτοί που θα πρέπει να ανακοινώσουν στα παιδία το δυστυχές αυτό γεγονός. Επομένως, πέραν των διαδικασιών που θα κληθούν να αναλάβουν, ένα κομμάτι της σκέψης τους αναφέρεται στην φροντίδα των παιδιών τους και πως θα τα ενημερώσουν. Τι πρέπει να κάνουν; Να τα κρατήσουν μακριά; Να τους πουν μια ιστορία για τον παππού που έγινε αστέρι στον ουρανό; Μήπως θα ήταν καλύτερο να τους πουν την αλήθεια; Και αν τα τραυματίσουν ψυχικά; Τι είναι το σωστό για να είναι καλοί γονείς και να προστατέψουν τα παιδιά τους; Αυτά είναι μερικά ερωτήματα που πολλοί πιθανόν να σκεφτούν όταν βρίσκονται άμεσα εμπλεκόμενοι με μια απώλεια.

 

Αρχικά, είναι σημαντικό να πούμε ότι δεν υπάρχει σωστό και λάθος. Το πένθος είναι μια βαθιά προσωπική διαδικασία και ο κάθε ένας το αντιμετωπίζει διαφορετικά. Σε διαφορετικό χρόνο και με διαφορετικό τρόπο. Ένας μικρός οδηγός που προτείνει η ειδικός στον θάνατο Νάνσυ Ψημενάτου στο βιβλίο της «Ταξίδι στη χώρα του Παράδοξου»  αναφέρεται  παρακάτω. Το πρώτο ζήτημα που είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη μας είναι η ηλικία του παιδιού. Όσο πιο μικρό είναι το παιδί, τόσο λιγότερο αντιλαμβάνεται την έννοια του θανάτου με τους όρους των ενηλίκων. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να του εξηγήσουμε με απλά λόγια. Οπότε ως μια πρώτη αρχή, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι γονείς μπορούν να εξηγήσουν με απλά λόγια στο παιδί τι συμβαίνει. Για παράδειγμα «ο παππούς ήταν στο νοσοκομείο για πολύ καιρό. Το νοσοκομείο είναι ένα κτήριο όπου πηγαίνουν οι άρρωστοι άνθρωποι για να γίνουν καλά. Κάποιες φορές γίνονται καλά και κάποιες φορές όχι. Ο παππούς μας δεν έγινε καλά. Συμβαίνουν αυτά». Μην φοβηθείτε να χρησιμοποιήσετε λέξεις έντονα συναισθηματικά φορτισμένες όπως νεκρός, θάνατος, αρρώστια. Ακόμα και αν το παιδί δεν είναι σε θέση να κατανοήσει ακριβώς αυτές τις έννοιες, είναι ένα βήμα να έρθει πιο κοντά στην πραγματικότητα. Τα παιδιά δεν νιώθουν τόσες αναστολές και για αυτό δε διστάζουν να ρωτήσουν «Μαμά, τι θα πει νεκρός;», «Το νεκρό σώμα πονάει;», «Που πηγαίνουν οι νεκροί;» Απαντήσετε με ειλικρίνεια σε αυτές τις ερωτήσεις που θα επαναλαμβάνονται συχνά «Γιωργάκη η αλήθεια είναι ότι δεν ξέρω που πηγαίνουν οι άνθρωποι που πεθαίνουν. Το έχω σκεφτεί πολλές φορές αλλά δεν έχω καταλήξει». Είναι σημαντικό να απαντάτε σε αυτές τις ερωτήσεις και να μην προσπαθήσετε να τις κρύψετε κάτω από το χαλάκι, ή να τις προσπεράσετε βιαστικά ή με αδιαφορία. Τα παιδιά νιώθουν περιέργεια και οι γονείς είναι οι καταλληλότεροι για να τους την καλύψουν ακολουθώντας το δικό τους σύστημα αξιών. Έτσι δημιουργείτε και μια σχέση εμπιστοσύνης και ειλικρίνειας που αποτελούν γερά θεμέλια για το μέλλον.

 

Επίσης, αποφύγετε τις μεταφορικές εκφράσεις περί θανάτου κυρίως στα μικρά παιδιά μέχρι την ηλικία των 9 ετών. Εκφράσεις όπως «ο παππούς κοιμήθηκε», «πήγε ταξίδι», «έγινε αστεράκι στον ουρανό», «τον πήρε ο θεός κοντά το, αλλά είναι χαρούμενος τώρα» μπορεί να δημιουργήσουν σύγχυση στα παιδιά. Τα μικρά παιδιά παρουσιάζουν μικρή ευελιξία στην σκέψη καθώς ο εγκέφαλός τους  δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως. Αυτό σημαίνει ότι πολλές φορές γίνονται άκαμπτοι συνειρμοί. Αναλυτικότερα, αναφέροντας ότι ο παππούς κοιμήθηκε, τα παιδιά μπορεί να αναπτύξουν φοβία για τον ύπνο καθώς πιστεύουν ότι όταν κάποιος κοιμάται δεν ξαναξυπνάει. Το ίδιο ισχύει και για το ταξίδι. Με την φράση «τον πήρε ο θεός κοντά του, αλλά είναι χαρούμενος τώρα» δημιουργείται στο παιδί η παράδοξη σκέψη ότι αφού ο παππούς είναι χαρούμενος εκεί γιατί οι υπόλοιποι στενοχωριούνται; Ενώ έχουν καταγραφεί πολλές αυτοκτονίες παιδιών που θέλησαν να γίνουν αστεράκι στον ουρανό για να είναι μαζί με τους αγαπημένους τους.

 

Μέσα από την ανοιχτή επικοινωνία εξηγήστε στο παιδί ότι είναι αποδεκτό να εκφράζει το πένθος του όπως αυτό νομίζει καλύτερα, όπως του ‘βγαίνει’. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι τα παιδιά μαθαίνουν μέσα από την μίμηση. Αν βλέπουν ότι οι γονείς το παίζουν σκληροί και ανέκφραστοι είναι πιθανόν το παιδί να καταλάβει ότι έτσι αρμόζει να συμπεριφέρεται και αυτό. Μην φοβηθείτε να κλάψετε μπροστά στο παιδί σας, να αγκαλιαστείτε και να ζήσετε την στιγμή όπως της αρμόζει. Οι σκέψεις τύπου «αν το παιδί μου με δει να κλαίω, θα φανώ αδύναμος/η ως γονιός, δεν θα με θεωρεί δυνατό/η και δεν θα με εμπιστεύεται πια» είναι σκέψεις που κάνουν οι ενήλικες, οι οποίες εξυπηρετούν κυρίως εγωιστικές ανάγκες/σκέψεις ανωτερότητας και δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητά του παιδιού. Εξάλλου τα παιδιά αντέχουν πολύ περισσότερα από όσο νομίζουμε.

 

Ως προς τα πιο πρακτικά ζητήματα, συστήνεται να αποφύγετε έντονες αλλαγές στο πρόγραμμα. Μια μετακόμιση μπορεί να περιμένει, η αλλαγή σχολείου να καθυστερήσει λιγάκι και η έναρξη ενός νέου χόμπυ να αναβληθεί μέχρι νεοτέρας. Είναι σημαντικό να διατηρηθεί η μεγαλύτερη δυνατή σταθερότητα στο πρόγραμμα του παιδιού. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, τα παιδιά ανάλογα με την  ηλικία τους αντιλαμβάνονται τον θάνατο διαφορετικά, μείνετε σε επαγρύπνηση αν το παιδί σας παρουσιάσει έντονες ανησυχίες και τύψεις. Πολλές φορές, τα παιδιά τείνουν να κατηγορούν τον εαυτό τους για έναν θάνατο. Εξηγήστε στο παιδί ότι δεν είναι εφικτό να προκάλεσε αυτό τον θάνατο και σε καμία περίπτωση μην στερήσετε από το παιδί την ευκαιρία για παιχνίδι ή γέλιο λόγω της περίστασης.

 

Εν κατακλείδι, η σωστή και ανοιχτή επικοινωνία με τα παιδιά είναι το κλειδί για την ομαλή μετάβαση στο πένθος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι γεννιόμαστε ‘με την ικανότητα να πενθούμε’ και αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά πενθούν με ή χωρίς την στήριξη των γονιών τους. Η ελεύθερη επικοινωνία και έκφραση των συναισθημάτων από την πλευρά των γονιών, δεν τους απομυθοποιεί ως ‘ήρωες’ αλλά αντιθέτως τους αναβαθμίζει σε ‘ήρωες επί της γης’ αφού μεταβιβάζουν στα παιδιά τους την ευαίσθητη φύση των ανθρώπων, προσόν κυρίως δύναμης και ανθεκτικότητας.

 

Πηγή: Νάνσυ Ψημενάτου, 2016: Πένθος: Το ταξίδι στη χώρα του Παράδοξου.

 

Γρηγοριάδου Μαρία

Ψυχολόγος